Nhà sàn dáng rùa thiêng miền thung lũng

Ngôi nhà sàn Mường chứa đựng nhiều nét đẹp văn hóa truyền thống, đồng thời cũng là nơi hội tụ và tỏa sáng tình người giữa rừng núi bao la cửa ngõ vùng Tây Bắc.

Sự tích về ngôi nhà sàn của người Mường

Đồng bào Mường cư trú ở các thung lũng vùng đồi núi thấp, ven sông suối nơi có dồi dào nguồn nước. Theo truyền thuyết cổ xưa từ thời khai thiên lập địa, đẻ đất, đẻ nước đồng bào cư trú trong các vòm hang mái đá lưỡng tiện cho tập quán săn bắt, hái lượm.

Khi biết trồng trọt và chăn nuôi, tiếp cận với nền sản xuất lúa nước thì hang đá không còn phù hợp với cuộc sống canh tác mới. Bà con khao khát, mày mò tìm cách tạo dựng ngôi nhà của riêng mình nhưng không tài nào làm được.

May nhờ cứu vớt con rùa thoát khỏi móng vuốt loài thú dữ ăn thịt, nên người Mường được rùa bày cho cách làm nhà mô phỏng theo dáng rùa. Nghe theo lời rùa, bà con làm bốn cái cột cái giống hệt bốn chân rùa, mái nhà giống hệt mai rùa, sàn nhà giống hệt bụng rùa, cầu thang chủ giống hệt đuôi rùa, cầu thang khách giống hệt đầu rùa.

Cách bố trí không gian sống

Người Mường từ đó có nhà sàn to đẹp tiện dụng vừa có mái che độ mát giống vòm hang vừa có sự hanh thông thoáng đãng của sàn nhà cao ráo. Cửa sổ, cầu thang tiện dụng dễ dàng giao hòa với thiên nhiên hào phóng lại ngăn được thú dữ, thú độc hại người. Gia súc, gia cầm nuôi trong nhà thêm điều kiện sinh sôi nảy nở đông đàn dài lũ. Trải qua đời này sang đời khác tín ngưỡng và những nét sinh hoạt văn hóa dân gian dần dần được hình thành ngày càng lộ rõ nét đẹp đặc sắc của ngôi nhà sàn Mường.

Ngôi nhà truyền thống của người Mường xưa được dựng với bốn cột trụ chính (cột cái) tùy theo sự mở rộng có thể có các hàng cột phụ (cột quân) chạy xung quanh. Hệ thống kèo xà với cột không hề có mộng mẹo để lắp ghép mà gác lên nhau rồi tra chốt đỡ để cố định. Công cụ làm nhà tuyệt đối không dùng cưa đục, không đóng đinh mà chỉ sử dụng rìu, dao và đóng chốt bằng tre, chốt gỗ.

Ngôi nhà Mường có 4 mái gồm mái trước, mái sau rộng và mái hẹp hai đầu chái nhà. Mái dựng khá dốc và thấp xuống lưng cửa sổ đủ để chắn gió che sương, chống mưa rừng hắt tạt xối xả vào sàn nhà. Người Mường cư trú từng bản, chòm bản nên từ xa ngắm các ngôi nhà sàn hệt như bầy rùa bám vào sườn đồi, lưng núi hay đang ẩn mình dưới thung lũng xa.

Trong ngôi nhà Mường truyền thống bao giờ cũng có bếp chủ bếp khách, cầu thang chủ cầu thang khách. Bếp khách ở vị trí trung tâm nơi giao tiếp, nấu nướng, phơi sấy chủ yếu. Bếp chủ lui khuất vào phía trong là chốn riêng tư và để sưởi ấm không gian ngủ nghỉ. Cầu thang bao giờ cũng làm với bậc lên xuống lẻ, năm, bảy, chín. Thông thường là chín bậc nên được ví von chín bậc tình yêu là thế.

Vật dụng trong nhà sàn không thể thiếu được là bàn thờ gia tiên và ngoài sân, trong vườn thêm cái miếu thờ thổ công rất nhỏ. Trong nhà thường có nhiều chăn, đệm, gối của hồi môn con dâu mang về nhà chồng cùng nhiều vật dụng như rượu cần, nỏ, súng kíp, chài lưới, khung dệt thổ cẩm và nhạc cụ dân tộc. Phổ biến nhất là cồng chiêng, sáo, nhị cò ke, sừng trâu, sừng hươu, nai, hoẵng, răng nanh hổ, báo, gấu, lợn lòi làm vật trang trí mĩ thuật và coi đó là vật thiêng.

Dưới gầm sàn không thể thiếu các ống bương đựng nước, máng vò lúa, cối giã gạo, những đôi cà kheo thay cho gốc dép để đi lại trong sân, ngoài ngõ. Đôi khi máng vò lúc cùng với chày giã gạo được tấu lên thành bản nhạc gõ nhịp tiết tấu của rừng. Sát bên cầu thang khách có vại nước, gáo múc bằng ống tre để khách rửa tay chân trước khi lên nhà sàn. Cách nhà không xa nơi có nguồn nước chảy qua bao giờ cũng có cối gạo nước và guồng nước chuyển động luân hồi theo nhịp sống của bản Mường. Cũng vì thế nên người Mường luôn tự hào về văn hóa cư trú nhà sàn của mình qua câu tục ngữ "Cơm đồ nhà gác, nước vác lợn thui, ngày lui tháng tới".

Văn hóa tín ngưỡng

Người Mường có phong tục hiếu khách đặc biệt "Trâu ra đồng ăn cỏ, người lên nhà ăn cơm". Gia đình, vợ chồng không cãi chửi nhau, cha mẹ không bao giờ đánh mắng con cái. Chính vì thế mà ngôi nhà Mường luôn luôn là tổ ấm bình yên, nơi giao đãi tiếp khách nồng hậu, có thể trở thành điểm sinh hoạt cộng đồng hấp dẫn, quyến rũ mỗi khi có việc nhà, việc bản. Lúc đó tiếng cồng chiêng lại ngân nga trầm bổng, làn điệu dân ca Mường hát lời thương lại tha thiết lắng sâu và rượu cần lại có dịp tỏa hương vấn vít.

Mỗi độ đón mùa xuân về đan xen với mái nhà sàn Mường là những vườn hoa mơ nở rộ trắng muốt tinh khiết, phảng phất hương thơm của núi rừng. Dịp đó, nhà nào cũng dựng cây nêu trước nhà theo tín ngưỡng dân tộc để cho ông bà tổ tiên biết lối về. Cây nêu được chọn là cây tre đẹp mã, dáng thẳng cao vút đến ngọn để chừa lại tán lá. Sau lễ khai hạ, Rằm tháng giêng mới hạ cây nêu.

Vào đêm 30 Tết, trước thời khắc giao thừa, các cô gái Mường trẻ trung xinh đẹp thường vác ống bương lên tận mó nước ngọn suối đầu nguồn lấy nước về. Đón giao thừa, mọi ống bương đựng nước trong nhà sàn đều đầy ăm ắp. Nước đó được rót ra bát cúng tổ tiên cùng với mâm ngũ quả và bánh chưng dạng ống, giống như bánh tét ở các tỉnh miền Nam.

Cho đến bây giờ đồng bào Mường vẫn coi rùa là con vật thiêng trong tín ngưỡng dân gian bản địa của mình. Đồng bào không ăn thịt rùa và luôn tự hào về ngôi nhà sàn là công trình phỏng sinh học tuyệt vời của dân tộc mình.

Du lịch, GO! - Theo Làng Việt, internet